Selçuklular'da İkta Sistemi | Özellikleri ve Görevleri

İkta sistemi, Selçuklu İmparatorluğu'nun ekonomik ve sosyal yapısında önemli bir rol oynamıştır. İktalık topraklarının vergilendirilmesi, imparatorluğun gelirlerinin değerli bir kaynağı olmuştur.

İkta Sistemi Nedir?

İkta sistemi, Orta Asya Türk devletlerinin yönetim yapısında görülen bir sistemdir. Kökleri, Türklerin Orta Asya'daki göçebe hayatlarına dayanmaktadır. Göçebe Türkler, hayvancılık ve tarım faaliyetleriyle uğraşırken, toprak sahibi bir kesim yoktu. Bu nedenle, göçebe toplumlarında toprağın mülkiyeti kavramı yoktu. Bunun yerine, göçebe toplumlar arasında topraklar, aileler arasında dönüşümlü olarak paylaşılırdı. Bu paylaşım, zamanla Türk devletlerinin yönetim yapısında bir sistem olarak karşımıza çıkacaktı.

İslam dünyasındaki yönetim yapısında görülen bir sistemdir. Bu sistem, Abbasiler döneminde ortaya çıkmıştır. Abbasiler, yönetimlerinde kullanacakları toprakları, savaşlarda gösterdikleri başarıya göre, askerlere dağıtmışlardır. Bu dağıtım, askerlerin iktalık topraklarına sahip olmasını sağlamıştır. Bu sayede, askerler hem geçimlerini sağlayacakları bir toprağa sahip olmuşlar, hem de devlete olan sadakatleri artmıştır. İslam dünyasında iktalık topraklarının yönetimi, askerlerin görevlerinden biri haline gelmiştir.

Selçuklu İmparatorluğu döneminde, iktalık topraklarının dağıtımı Selçuklu sultanları tarafından yapılmaktaydı. İmparatorluk sınırları genişledikçe, daha fazla asker ve yönetici iktalık topraklarına sahip olmuştur. İktalık toprakları, sadece askerlere dağıtılmamıştır. Aynı zamanda, din adamlarına, bilim insanlarına, sanatçılara ve hatta bazı hizmetlilere de iktalık toprakları verilmiştir. Bu sayede, imparatorluğun idaresi, geniş bir yelpazede uzmanlaşmış insanlar tarafından sağlanmıştır.

İkta ve Taşra Organizasyonu

Taşranın organizasyonu için kullanılır. Taşranın yönetimi ikta sistemi sayesinde yürür. Vergiler ikta sistemi aracılığıyla toplanır. Devlet bu sistem sayesinde memura maaş vermez. Memur maaşını topraktan kendisi alır. Askeri teşkilatta sefer zamanında toplanan asker, ikta sistemi sayesinde toplanıyordu. İkta sistemi idari, askeri ve ekonomik alanda etkilidir.

Bazı kaynaklar askeri iktayı Selçuklu tarihindeki bir çok idari ve askeri yenilik gibi ilk defa Vezir Nizam-ül Mülk’ün kurduğunu yazsada, gerçekte onun yaptığı eskiden beri bilinen ve özellikle Büveyhiler tarafından geliştirilen bu usulü daha sistemli bir hale getirmektir. Büyük Selçuklular’da askeri ikta sisteminin Sultan Melikşah'ın saltanatından itibaren uygulamaya konulduğu ve Melikşah’ın iktidarının 15. yılından itibaren ülkenin her tarafına yayıldığı bilinmektedir.

İdari iktanın belli tip topraklarda sınırlandırılmadığına dair kesin bir delil yoktur. Miri, mülk veya vakıf olmasına bakılmaksızın her tür arazi idari ikta olarak verilebilmekteydi. İkta Sistemi’ni Anadolu topraklarına da Selçuklulular’ın getirdiği kanaati yaygındır.

İktalık Toprakların Özellikleri

Selçuklu İmparatorluğu'nda İkta sistemi, toprakların vergi ve idari işlerinin belirli kişilere (ikta sahibi) verilmesini içermekteydi. Bu kişiler, iktalık topraklara sahip olarak, imparatorluğun belirli bölgelerinde yönetim ve askeri hizmetler sunuyorlardı. İktalık toprakları, özellikle askeri ve idari hizmetlerde yer alan kişilere verilirdi, ancak diğer meslek gruplarına da verilebilirdi.

• İktalık toprakları, belirli bir süre için iktalık sahibine verilirdi.
• Süre genellikle bir yıl idi ve sonunda iktalık sahibi, devletin belirlediği bir vergiyi ödemek zorundaydı.
• İktalık sahibi yeniden iktalık almak istiyorsa, tekrar hizmetlerini sunmak zorundaydı.
• İktalık toprakları, iktalık sahibi tarafından yönetiliyor ve gelirleri ona ait oluyordu.
• İktalık toprakları, Selçuklu İmparatorluğu'nun çeşitli bölgelerinde farklılık gösteriyordu.
• Anadolu'da iktalık toprakları daha küçük ve daha fazla sayıdaydı.
• Irak ve İran'da daha büyük topraklar veriliyordu. Bu farklılıklar, bölgesel ekonomik koşullara ve hizmet ihtiyacına göre belirleniyordu.
• İktalık toprakları, sahibine sadece geçici bir mülkiyet hakkı sağlıyordu.
• İktalık sahibi, toprağı geliştirip kalıcı hale getirmek için yeterli motivasyona sahip değildi.
• İktalık topraklarının kalitesinin düşük olmasına neden olabilirdi.

İkta Sahiplerinin Görevleri ve Sorumlulukları

Selçuklu İmparatorluğu'nda İkta sistemi, devletin toprakları belirli kişilere (ikta sahibi) vermesiyle çalışan bir vergi ve idari sistemiydi. İktalık topraklara sahip olan kişilerin, imparatorluğun belirli bölgelerinde yönetim ve askeri hizmetler sunmaları gerekiyordu. İkta sahiplerinin görevleri ve sorumlulukları ise şunlardı:

Askeri Hizmetler

İkta sahipleri, devletin askeri gücüne katkı sağlamak için askeri hizmetler sunmak zorundaydı. Bu, bölgenin savunması için askerlerin seferber edilmesini, ordunun lojistik desteğinin sağlanmasını ve saldırı durumunda harekete geçilmesini içeriyordu.

İdari Hizmetler

İkta sahipleri, bölgesel yönetim işlerinde de görev alırdı. Bu, adaletin sağlanması, kamu düzeninin korunması ve vergi tahsilatının gerçekleştirilmesini içeriyordu. Ayrıca, vergi tahsilatının doğru bir şekilde yapılması ve toplanan vergilerin devlete zamanında aktarılması da ikta sahiplerinin sorumluluğundaydı.

Toprakların Yönetimi

İkta sahipleri, iktalık toprakları üzerinde kontrol sahibiydiler ve bu toprakları kullanmak, yönetmek ve işletmek zorundaydılar. Toprakların verimliliğinin artırılması, tarımsal faaliyetlerin geliştirilmesi, sulama sistemlerinin kurulması ve toprakların genel olarak geliştirilmesi de ikta sahiplerinin görevleri arasındaydı.

Gulam ve İkta Askerleri

Gulam askerleri merkezde yer alırken, ikta askerleri eyaletlerde yer alırdı. Gulamlar merkezi orduyu oluştururdu. Sultana tam bağlı olurlardı. Maaşları merkez hazinesi tarafından ödenirdi. 3 aylık olarak maaş alırlardı. Sadakatleri sonsuzdu. İkta askerleri ise ikta toprak sistemi ile geçimini sağlarlardı. Bu sistemin içerisinde yer alırlardı.

İkta sistemi ne zaman kullanılmaya başlandı?

İkta sistemi, Osmanlı İmparatorluğu'nun kurulmasından önceki dönemlerde Orta Asya Türk devletleri tarafından kullanılmaya başlanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu'nda ise 14. yüzyılın sonlarında kullanılmaya başlanmıştır.

İkta sistemi nasıl çalışır?

İkta sisteminde, topraklar yöneticilere verilir ve yöneticiler bu topraklarda yaşayan insanlardan vergi toplarlar. Yöneticiler, askeri hizmetlerini yerine getirirler ve topraklarındaki insanları korumakla yükümlüdürler. Ayrıca, topraklarını işletmek için çiftçilerden tarım ürünü alabilirler.

İkta sistemi ne zaman sona erdi?

İkta sistemi, Osmanlı İmparatorluğu'nda 19. yüzyılın ortalarına kadar kullanılmıştır. Ancak, 1839 yılında Tanzimat Fermanı ile birlikte toprak mülkiyeti ve vergi sistemi yeniden düzenlenmiş ve ikta sistemi yavaş yavaş sona erdirilmiştir.