Haritacılık Tarihinde Yer Alan Türk ve Müslüman Şahıslar

Türkler, dünyanın çeşitli yerlerinde yaşamış ve yaşadıkları bölgeyi daha iyi tanımak ve tanımlamak amacıyla haritalar oluşturmuşlardır. Bulundukları bölgelerin coğrafi özelliklerini çıkartmak için oluşturdukları haritalar bazı dönemlerde medeniyetlerin değişmesinin etkisi ile toprak altında kalmış, bazıları yeniden yeryüzüne çıkmış ve yeniden değerlendirilmeye alınmışlar veya müzelerde sergilenmişler.

Türklerin yaşadıkları bölgeler genel olarak ticaret yollarının geçtiği güzergâhlar oldukları için farklı kültürlerle etkileşim halinde kalabilmek için haritalar geliştirmişler. Bu da Müslüman Türklerin haritacılık alanında kendilerinden söz ettiren kişiler olmasını etkilemiştir.

Ortaçağ’da Müslüman Türk Haritacılar

Ortaçağ, bilimin baskı altına alındığı bir dönem olmakla birlikte özellikle Müslüman bilim adamlarının üzerinde baskıların arttığı bir dönemdir. Ama buna rağmen Müslüman Türkler, bilim alanından uzak durmamışlar ve haritacılık alanında önemli gelişmelere imza atmışlardır. Peki, Ortaçağ’da haritacılık alanında çalışma yapan Müslümanlar kimlerdir?

1. Hârizmî
2. Biruni
3. Kaşgarlı Mahmud
4. İdrisi

Hârizmî

Ortaçağ’da bilim adına önemli çalışmalar yapan Ebû Ca’fer Muhammed bin Mûsâ el-Hârizmî; matematik, gökbilim ve coğrafya alanlarında önemli çalışmalara imza atmış bir şahsiyettir. Fars bilim insanı olan Hârizmî, Harezm bölgesinin Hive şehrinde dünyaya gelmiştir. 780 yılında dünyaya gelen bilim insanı, 850 yılında Bağdat’ta hayatını kaybetmiştir. 2.402 şehir ve coğrafi unsurun koordinatlarına yer verdiği “Dünya’nın Görünümü” adlı eseri, Batlamyus’un “Coğrafya” adlı eserinin güncellenen ve geliştirilen halidir.

Biruni

Güneşin ve gezegenlerin eğimleri üzerinde duran ve 11. Yüzyıla damgasını vuran büyük Türk bilginlerinden biri olan Biruni, Batı Harezm’in başkenti Kas’ da 978 yılında doğmuş ve 1048 yılında Gazne’ de hayatını kaybetmiştir. “El-Kanun El-Maksudi” kitabını yazan Biruni, bu kitabında dünya ekseninin eğikliğini 23º 27’ bularak gerçek değerine (23º 26,7’) çok yakın bir sayı bulmuştur. Biruni’nin önemli olan bir diğer çalışması ise dünya çapını ilk olarak gerçeğe çok yakın değer olan R=6425,7 km’yi bulmuştur.

Kaşgarlı Mahmud

Asıl adı Muhammed Bin Hüseyn Bin Muhammed olan Kaşgarlı Mahmud’un hayatı ile ilgili çok fazla bilgi bulunmamaktadır. En ayrıntılı bilgi “Divan’ü Lugat”ın bazı yerlerinde kendi verdiği bilgilerle sınırlıdır. XI. Yüzyılın 2. yarısında (1077) yıllarında yaşayan Kaşgarlı Mahmud, hayatıyla ilgili kısa bilgi verdiği Divan-ü Lügat’ta, Türklerin yaşadığı bölgeler ile bunların ilişkide bulundukları bazı ulus ve ülkeler gösterilmiştir. Orta Asya’nın büyük bir kısmını, Çin ve kuzey Afrika’yı içeren bu harita, Batı yönünde ise Volga Nehri’ne dayanmaktadır.

İdrisi

1099 yılında doğan İdrisi, Ortaçağ Arap haritacılarından biridir. Akdeniz Havzası ülkelerini, Fransa ve İngiltere’yi gezdikten sonra Sicilya Kralı II. Ruggiero’nun sarayına yerleşen İdrisi, Libro del Re Ruggiero (Kral Ruggiero’nun Kitabı) isimli eseri ile bilinen Müslüman bir bilim adamıdır. İdrisi, bu eserinde Rusya, Almanya, İskandinavya, Hint okyanusu kıyıları ve Afrika hakkında detaylı bilgiler vermektedir. Ayrıca bir dünya haritası hazırlayan bilim insanı, bu haritaya kitabında yer vermiştir.

Yeni Çağ’da İslam Dünyasında Haritacılık Alanında Çalışma Yapan Bilim İnsanları

Müslüman Türk bilim insanları, Ortaçağ’da çalışmalarını yaptıkları gibi yeniçağda da boş durmamışlar ve kendilerinden söz ettirecek eserlere imzalarını atmışlar. Yeni Çağ’da İslam dünyasında haritacılık alanında çalışma yapan bilim insanları şunlardır;

1. Piri Reis
2. Kâtip Çelebi
3. Evliya Çelebi
4. Ali Macar Reis

Piri Reis

Müslüman Türk bilim insanlarından biri olan Piri Reis, Gelibolu’da doğmuş bir şahsiyettir. Küçük yaşlarından itibaren denizcilik üzerine önemli katkılar sunan Piri Reis, henüz on yaşındayken, Akdeniz’in bilinen en ünlü korsanlarından olan ve daha sonra devlet hizmetine giren amcası Kemal Reis’in seferlerine katılmıştır. Kartograf, deniz bilimleri ve denizcilik alanlarında önemli çalışmalara adını yazdıran şahsiyet, 513 yılında ilk dünya haritasını çizmiştir. Atlas Okyanusu, İber Yarımadası, Afrika’nın batısı ile yenidünya Amerika’nın doğu kıyılarını kapsayan Piri Reis haritasının bu bölümü elde kalan bölümüdür. Yaptığı çizimde Batı Avrupa, Batı Afrika ve Güney Amerika’nın doğusu kolaylıkla tanımlanabilmektedir.

Dünya için çok önemli olan Piri Reis haritasının önemli olmasının nedeni, henüz bulunamayan Amerika haritasındaki bilgileri içermesidir. “Kitab-ı Bahriye” adlı eserinde denizcilik notlarını derleyen Piri Reis, 1528 yılına gelindiğinde ikinci dünya haritasını çizmişti.

Haritacılık alanında tarihin önemli isimlerinden biri haline gelen Piri Reis, dönemin Basra valisi Kubat Paşa ve Mısır Beylerbeyi Mehmet Paşa’nın politik amaçlarından dolayı çeşitli bazı bahaneler öne sürülerek idam edilmiştir.

Kâtip Çelebi

Asıl adı “Mustafa” olan Kâtip Çelebi de haritacılık alanında çalışma yapan Müslüman Türklerden biridir. Özel hocalardan ders alarak yetişen bilim insanı, henüz 14 yaşındayken “Anadolu Muhasebesi” kalemine çırak olarak girmiştir. Tarih ve coğrafyayla ilgili önemli çalışmalar yapan Kâtip Çelebi, pek çok sefere katılmış bir kişidir. Cihannüma Osmanlı coğrafyacılığında yeni bir çığır açan bilim insanı, bu eserini iki defa yazmıştır. 1648 yılında ilk başladığı “Cihannüma” klasik İslam coğrafyası temelindeydi. Henüz bu eserini bitirmeden eline geçen Gerardus Mercator’un Atlas’ını “Mehmed İhlasî” adlı bir Fransız dönmesinin yardımıyla Latinceden Türkçeye çevirerek yeni bilgiler elde eden Kâtip Çelebi, 1654 yılında Cihannüma’yı ikinci defa kaleme aldı. İkinci Cihannüma eserinde Mercator’un Atlas Minor’unu elde etmenin yanı sıra Batılı coğrafyacılardan Ortelius, Cluverius ve Lorenz’in yapıtlarından da yararlandı.

Türk haritacılarından olan ve önemli haritacılık çalışmalarına imza atan Kâtip Çelebi’nin Birinci Cihannüma’da ise Osmanlı Avrupa’sı ve Anadolu ile İspanya ve Kuzey Afrika’yı kapsamaktadır. Her iki biçimde de ek olarak birçok harita vardır. İslam coğrafyacılığında önemli işlere imza atan Kâtip Çelebi, Cihannüma eseri ile özünde İslam ve Hıristiyan coğrafyacılığının da temeli olan Batlamyus (Ptolemaios) kuramına dayanmakla birlikte o güne dek neredeyse hiç yararlanılmayan kaynakları Osmanlı coğrafyacılığına da katmıştır.

Evliya Çelebi

Ünlü “Seyahatname” eserinin yazı olan Evliya Çelebi, 1611-1682 yılları arasında yaşayan bir şahsiyettir. Eserinde gezip gördüğü yerlerin sosyal ve ekonomik durumlarından bahseden Evliya Çelebi, kent yaşamının ülke ekonomisine katkı sağlayan unsurları detaylı bir şekilde incelemiştir. İnsanlın yaşamı ile ilgili önemli bilgilerin yer aldığı Seyahatname eserinde aynı zamanda gezip gördüğü yerlerdeki cami, mescid, çeşme, han, saray, konak, hamam, kilise, manastır, kule, kale, sur, yol, havra gibi değişik yapıtlardan da söz etmektedir. Tabi bu yapıtlar hakkında bilgi verirken üstten geçilmiş bir bilgiden ziyade kimler tarafından hangi tarihlerde yazıldığına dair de önemli bilgilere yer vermiştir.

Ali Macar Reis

16. yüzyılın önemli denizcisi olan Ali Macar Reis, yapmış olduğu haritalar ve denizcilik üzerinde yürüttüğü çalışmalarıyla bilinen Müslüman Türk bilim insanlarından biridir. 1566 yılında yazdığı eserini tahta çıkan Sultan II. Selim’e sunan Macar Reis, İnebahtı Deniz Savaşı’na katılmış, bu savaşta Türk Donanmasının merkez bölgesinde bulunan gemilerin birinde kaptan olarak görev yapmıştır. 1567 yılına gelindiğinde dokuz adet ceylan derisi üzerine 31×43 cm boyutlu bir dünya haritası çizdi. Bu harita günümüzde Topkapı Sarayı’nda bir atlas haritası olarak sergilenmektedir. Harita üzerinde şunlara yer verilmiştir;

• Azak denizi, Karadeniz ve Marmara sahil kent ve limanlar
• Akdeniz, Eğe denizi, Mora yarım adası, Adriyatik sahilleri, Anadolu’nun bazı sahil kentleri
• Akdeniz, İtalya, Adriyatik sahilleri, Kuzey Afrika
• Batı Akdeniz, İberik yarımadası, Gaskonya körfezi, Kuzey Afrika
• İngiltere, İskoçya, Almanya sahilleri
• İstanbul Boğazı, Girit adası bir kısmı, Ege denizi, Adriyatik sahilleri
• Dünya haritası (Avusturalya yok)

Ali Macar Reis’in yapıtları yakın dönemde de kendini göstermektedir. İmzasını attığı yapıtlar, 1935 yılında Cumhuriyet’in kültür yayınlarından biri olarak basılmıştır.