Türkiye’de Yerleşim Birimlerini Etkileyen Faktörler
Yerleşme ve Nüfus Dağılımı Üzerindeki Faktörler Nelerdir?
İnsanoğlunun en temel ihtiyaçlarından biri barınma ihtiyacıdır. Bu ihtiyacı karşılamak üzere yapılan yapılara verilen isim “mesken” ismidir. Arapça kökenli olan bu kelime, “oturma”, “oturulan yer” anlamında kullanılır. Yerleşmelerin çekirdeğini oluşturan meskenler, çevresel faktörlere bağlı olarak sayısı arttığında bu yerde artık yerleşim yerleri meydana gelir. Yani köyler, kasabalar, ilçeler, şehirler derken bir ülkenin oluşumu bu şekilde başlar. İnsan, doğası gereği oturduğu yeri değişime uğratır. Bu da kendi alanında bir inceleme alanı haline gelmiştir. Bu alan ile ilgilenen dal yerleşme coğrafyasıdır. Yerleşme coğrafyası; insanların ortaya çıkarttığı yerleşim yerleri hakkında araştırma yapan bir daldır. Bu dal, yerleşmelerin kökenlerini, gelişim süreçlerini, değişimleri ve kuruluş yeri özellikleri gibi önemli konuları içeren bir daldır. Türkiye’de yerleşme ile ilgili yapılan incelemede dikkatten kaçmayan ilk detay, yerleşmenin düzenli olmaması, tamamen doğal süreçler üzerinde ilerlemesidir. Bir yerleşme yerinin nüfus bakımından kalabalık ya da kalabalık olmaması iki şarta bağlıdır. Bunlar;
- Fiziki (doğal) şartlar
- Beşeri faktörler.
Nüfus Artışındaki Faktörler;
1. İklim Şartları
Türkiye’de yerleşim birimlerini etkileyen faktörlerden biri iklim şartlarıdır. Hava sıcaklığı ve yağış yerleşme yerlerinin oluşumunda önemli bir yere sahiptir. Aşırı sıcaklıklarında, kuraklıkların, aşırı soğuğun olduğu yerler ile yağışın yetersiz olduğu yerlerde yerleşme daha azdır. Ülkemizde Doğu Anadolu bölgesinde yerleşmenin az olmasının en büyük nedeni de budur. Kışların uzun ve soğuk geçmesinden dolayı bu bölge, diğer bölgelere göre daha az nüfusa sahiptir. Yine aynı şekilde Tuz Gölü çevresi ile Güneydoğu Anadolu bölgesinde sıcaklık ve kuraklığın aşırı olması da yine bu bölgelerde yerleşmenin daha seyrek olmasını etkilemektedir. Türkiye’de nüfusun çoğunluğu Marmara, Ege, Akdeniz ve Karadeniz bölgelerindedir. Bunun nedeni de yine iklim şartlarının bu bölgelerde yaşamaya daha elverişli olmasından kaynaklanmaktadır.
2. Yeryüzü Şekilleri
Yerleşmeyi etkileyen önemli bir diğer faktör ise yeryüzü şekilleridir. Türkiye’de dağların genel olarak doğu-batı yönlü uzanışı kuzey-güney yönlü ulaşımını olumsuz yönde etkilemektedir. Bu da iklim şartlarını kıyı kesimleri ile iç kesimlerde farklılıkların yaşanmasını etkilemektedir. Türkiye’de kıyı kesimlerinde nüfus yerleşimin fazla olmasının nedeni yağışın fazla olmasının etkisiyle ulaşımın rahat olmasıdır. Akdeniz ve Karadeniz’in kıyı kesimlerinde nüfus oranı daha yüksek iken iç kesimlerde nüfus daha azdır. Yine bunun nedeni de tamamen yağış ve ulaşım ile alakalıdır. Türkiye’de yükseltisi az olan ve aynı zamanda su kaynakları ile tarım alanlarının verimli olduğu yerlerde nüfus yoğunluğu daha fazladır, bu gibi alanlarda ulaşımın da rahat olması diğer bölgelere göre daha hızlı şekilde gelişmesini etkilemektedir. Ergene Ovası, Ege ovaları, Çukurova gibi bölgelerde nüfusun hızlı şekilde artmasının en büyük nedeni budur.
3. Su Kaynakları
Ülkemizde ve dünyanın genelinde dikkat edildiğinde, sulak olan yerlerde daha hızlı nüfus yerleşmesinin olduğu görülür. Bunun nedeni, suyun insan hayatında önemli bir etkiye sahip olmasıdır. İçme suyu, kullanım suyu, tarım ve enerjinin elde edilebilmesi için en temel ihtiyacın su olması, sulak bölgelerde nüfusun daha hızlı şekilde artmasını etkilemektedir.
4. Toprak Özellikleri
İnsan yaşamının stabil bir şekilde devam edebilmesi için en temelde ihtiyaç duyulan şey topraktır. Türkiye’de toprağın tarıma elverişli olduğu Çukurova, Gediz, Küçük Menderes, Büyük Menderes ovaları gibi yerlerde nüfusun yoğunlukta olduğu görülmektedir. Bununla birlikte denizel iklim şartlarının görülen alüvyal topraklar yerleşmeler açısından önemli bir yere sahiptir. Kayseri, Elazığ, Bolu, Isparta, Iğdır gibi illerde de toprağın elverişli olmasından dolayı nüfus artışı hızlı bir şekilde yükselmektedir. Ancak buna karşın Tuz Gölü çevresinin tarım için elverişli olmamasından dolayı bu bölgede yerleşmenin daha az olduğu görülmektedir.
5. Bitki Örtüsü
Bitki örtüsünün en çok etki ettiği yön ulaşımın zor olmasıdır. Bu nedenle yoğun ormanlık bölgelere sahip yerlerde yerleşimin daha az olduğu görülmektedir.
Beşeri Faktörlerin Yerleşmeye Etkisi
Beşeri faktörler, bir bölgede yerleşmenin az veya çok olmasında önemli bir yere sahiptir. Tarımsal faaliyetler, ulaşım, sanayi, ticaret, madencilik, turizm, ormancılık gibi etmenlerin yoğun olduğu yerlerde nüfus yoğunluğunun daha fazla olduğu görülmektedir. 1950’li yıllardan önce sanayi ve ticaret alanlarının gelişmemiş olması, Türkiye’de nüfus yoğunluğunun daha çok doğal faktörler üzerinden gittiği görülüyordu. Örneğin bu dönemlerde özellikle ülkemizin topraklarının verimli olduğu Çukurova bölgesi gibi yerler daha fazla talep görüyordu. Fakat sanayileşmenin artması üzerine, nüfus yerleşiminde doğal faktörler ikinci plana düştü ve daha çok beşeri faktörler, yerleşme üzerinde etkili olmaya başladı.
Beşeri Faktörler Nelerdir;
- Tarımsal faaliyetler
- Ulaşım, Sanayi ve Ticaret
- Madencilik
- Turizm
- Eğitim
- İdari ve askeri durum
1. Tarımsal Faaliyetler
Tarımsal faaliyetlerin yüksek ölçüde olduğu kentler, nüfus yerleşiminde daha ileri durumdadırlar. Ülkemizin küçük ve büyük ölçekli şehirlerinden olan Rize, Iğdır, Amasya, Nevşehir, Tarsus, Adana, İnegöl, Akhisar, Denizli, Aydın, Ödemiş, Şanlıurfa gibi illerde nüfus yoğunluğunun olmasındaki en büyük neden tarımsal faaliyetlerin buralarda daha fazla olmasından kaynaklanmaktadır.
2. Ulaşım, Sanayi ve Ticaret
Bir bölgede nüfusun artmasına en çok etki eden durumlardan biri de ulaşım, sanayi ve ticaret alanlarının geniş olmasıdır. Yukarıda da bahsettiğimiz gibi 1950 yıllarına kadar doğal faktörler yerleşmede daha büyük etkiye sahip iken bu dönemden sonra sanayileşmenin daha bir artışa geçmesi, doğal faktörlerin ikinci planda kalmasını etkilemiştir. İstanbul, İzmit, Bursa ve İzmir gibi illerde nüfus yoğunluğunun fazla olmasının en büyük nedeni sanayi alanının daha fazla olmasından kaynaklanmaktadır. Ulaşım kolaylığı da yine nüfus artışında önemli bir yere sahiptir. İstanbul, İzmit, İskenderun, Karabük, Ereğli, İzmir, Bursa, Adana, Gaziantep, Eskişehir, Kırıkkale gibi yerlerde ulaşımın rahat olması, bu yerlerde nüfus artışının önemli oranda yükselmesini etkilemektedir.
3. Madencilik
İnsan yaşamının stabil olabilmesi için en temel ihtiyaçları olan iş sahalarının geniş olmasıdır. Bu bakımdan incelendiğinde Türkiye’de yerleşim birimlerini etkileyen faktörler arasında madenciliğin nüfus artışı üzerinde önemli etki yarattığı görülmektedir. Örneğin; Batman petrol, Zonguldak taşkömürü, Sivas- Divriği demir, Artvin-Murgul bakır, Kastamonu-Küre bakır, Soma-linyit madenciliğine bağlı olarak nüfusun yoğun olduğu yerlerdir.
4. Turizm
Bir bölgede yerleşmenin fazla olmasını en çok etkileyen durumlardan biri de turizm faaliyetlerinin yüksek olmasıdır. Ülkemizin Akdeniz ve Ege bölgelerinde denizin bulunması, turizm faaliyetlerinin fazla olması gibi nedenlerden dolayı nüfusun daha fazla olmasına etki etmektedir. Alanya, Antalya, Bodrum, Marmaris, Çeşme, Kuşadası, Kemer gibi yerler buna örnek verilebilir. Ayrıca Kapadokya Yöresi, Pamukkale gibi yerlerde ise doğal güzelliklerin sayısının fazla olması yine turizmin canlı olmasını etkilediği için bölgede nüfus artışının yüksek olmasına etki etmektedir.
5. Eğitim
Yerleşim yerlerinde nüfusun artmasını en çok etkileyen durumlardan biri de eğitim şartlarıdır. Eğitim şartlarının iyi olduğu yerlerde nüfus yoğunluğunun yüksek olduğu görülür. Eskişehir, İzmir, Ankara, İstanbul, Isparta, Konya, Bolu gibi şehirlerde nüfusun yoğun olmasının nedeni de eğitim şartlarının elverişli olmasıdır.
6. İdari ve Askeri Durum
İdari ve askeri durum, nüfus yerleşmesinin artmasında büyük bir etkiye sahiptir. Ankara, Cumhuriyet döneminden önce küçük bir yerleşim yeri iken başkent olduktan sonra İstanbul ile yarışa giren bir yer oldu. Yine askeri durum da şehirlerde nüfus artışına etki eden durumlardan biridir. Konya, Malatya, Eskişehir, Kars-Sarı kamış, Tekirdağ-Çorlu, İzmir-Foça gibi yerler, buna örnek verilebilecek yerleşim yerleridir.
Önerilen içerik: Türkiye'de Görmeniz Gereken En Güzel 13 Tarihi Yer
NeOldu.com
